وقتی کودکان نمی‌توانند احساسات یا چالش‌های درونی خود را با کلمات بیان کنند، بازی می‌تواند تبدیل به بهترین مسیر درمان شود. بازی درمانی به آنها کمک میکند اضطراب، پرخاشگری یا مشکلات رفتاری را پشت سر بگذارند و آرامش و اعتمادبه‌نفس بیشتری پیدا کنند. اگر نگران رفتارهای کودک خود هستید یا به دنبال راهکاری مؤثر برای بهبود شرایط روحی او می‌گردید، ادامه این مقاله بازی درمانی را از دست ندهید. ما برای شما خانواده های محترم ایرانی تمام تجربیات خود را به صورت روان و ساده در این مقاله پیاده کردیم و چند نمونه بازی درمانی خیلی ساده و راحت اما در عین حال کارآمد را به شرح رسانده ایم.
بازی درمانی چیست؟
بازی درمانی نوعی مشاوره تخصصی است که از قدرت بازی برای شناسایی، پیشگیری و درمان مشکلات روانی و اجتماعی کودکان استفاده میکند. این روش، زبان کودک را به ابزار درمان تبدیل میکند و به‌ویژه در بازی درمانی شناختی رفتاری نقش مهمی در بهبود رفتار دارد. در کلینیک شنوایی سنجی مهرا، علاوه‌بر خدمات حضوری، امکان راهنمایی برای بازی درمانی در منزل نیز فراهم است. در ادامه با کاربردها، انواع بازی درمانی (همراه با فایل PDF) و نحوه شروع درمان آشنا می‌شوید.
{برای آشنایی بیشتر با انواع روش های درمانی موثر مانند “کار درمانی چیست” میتوانید این مقاله را مطالعه نمایید }
جدیدترین روش های بازی درمانی بر اساس علم روان شناسی روز
ما در کلینیک مهرا تمام هدفمان انجام تمرینات و بازی درمانی روز دنیا است تا خانواده های محترم و دلسوز بتوانند در کوتاه ترین زمان ممکن و کمترین هزینه بازی درمانی به نتیجه دلخواه و رضایت بخش برای کودک و یا فرزند بزرگسال خود برسند. در ادامه به چند نمونه بازی درمانی روز دنیا اشاره میکنیم:
{همچنین در رفتار درمانی و بازی درمانی کودکان بیش فعال، بازی‌هایی برای تقویت تمرکز، کاهش رفتارهای تکانشی به کار می‌روند.}
۱. بازی درمانی غیرمستقیم (غیرفعال یا کودک محور)
در این روش درمانگر بدون هدایت مستقیم بازی، محیطی امن و پذیرنده فراهم میکند تا کودک آزادانه احساساتش را از طریق بازی بیان کند. این شیوه به کودک کمک میکند خودش راه‌حل مشکلاتش را کشف کند و حس کنترل داشته باشد.
۲. بازی درمانی شناختی-رفتاری (CBT Play Therapy)
ترکیبی از تکنیک‌های بازی و اصول شناختی-رفتاری است. برای مثال، در کودکی که دچار اضطراب است، از بازی‌هایی استفاده میشود که او را با افکار منفی‌اش روبه‌رو کند و به جای آنها افکار مثبت را جایگزین نماید. این روش در درمان افسردگی، اضطراب، وسواس و پرخاشگری مؤثر است.
3.بازی درمانی ساختاریافته (Directive Play Therapy)
در این نوع، درمانگر ساختار مشخصی به بازی می‌دهد و هدف خاصی را دنبال میکند. معمولاً از این روش در مواردی استفاده میشود که کودک نیاز به آموزش مهارت‌های خاص یا اصلاح رفتار دارد.
۴. بازی های نقش آفرینی (Role-Playing)
در این تکنیک، کودک نقش افراد مختلف (مثلاً والدین، معلم یا خودش) را بازی میکند تا احساسات سرکوب‌شده، ترس‌ها یا تجربه‌های ناخوشایند را بازسازی کرده و از آن عبور کند. این روش به تقویت همدلی، درک اجتماعی و کنترل احساسات کمک میکند.
۵. بازی های نمادین (Symbolic Play)
در این بازی‌ها، کودک با استفاده از اسباب‌بازی‌ها یا عروسک‌ها، موقعیت‌های واقعی زندگی‌اش را بازسازی میکند. این روش برای کودکانی که دچار تروما یا آسیب‌های روانی هستند بسیار کاربردی است.
۶. بازی با ماسه، نقاشی یا خمیربازی (Expressive Play Therapy)
هنرهای خلاقانه مانند نقاشی، ساخت اشکال با خمیر، یا بازی با ماسه، به کودک این امکان را می‌دهد که احساسات پیچیده را بدون نیاز به کلام بیرون بریزد. این تکنیک‌ها برای کودکانی که دچار اضطراب، اختلالات گفتاری یا افسردگی‌اند بسیار مؤثرند.
۷. بازی درمانی خانوادگی (Filial Play Therapy)
در این روش، والدین نیز در جلسات بازی‌درمانی حضور دارند و با راهنمایی درمانگر یاد می‌گیرند چطور از طریق بازی با کودک ارتباط مؤثرتری برقرار کنند. این روش باعث تقویت پیوند عاطفی بین والد و کودک میشود.
نمونه تمرین های کاربردی برای هر روش بازی درمانی
| اهداف درمانی | نمونه بازی یا فعالیت | روش بازی درمانی |
|---|---|---|
| ایجاد امنیت، ابراز احساسات، کشف درونیات کودک | اسباب‌بازی‌های آزاد در اختیار کودک، بدون هدایت مستقیم | بازی درمانی غیرمستقیم (کودک‌محور) |
| اصلاح باورهای اشتباه، تقویت مهارت حل مسئله | کارت‌های احساس و فکر برای جایگزینی افکار منفی با مثبت | بازی درمانی شناختی-رفتاری (CBT) |
| آموزش پیامد رفتارها، افزایش خودکنترلی | مار و پله با موقعیت‌های رفتاری مثبت و منفی | بازی درمانی ساختاریافته (هدایت‌شده) |
| کاهش اضطراب، تقویت اعتمادبه‌نفس، درک نقش‌ها | بازی دکتر یا مدرسه، ایفای نقش معلم یا والد توسط کودک | بازی‌های نقش‌آفرینی |
| تخلیه هیجانی، درک بهتر روابط و احساسات | استفاده از عروسک‌ها برای بازسازی موقعیت‌های واقعی زندگی | بازی‌های نمادین |
| بیان غیرکلامی احساسات، کاهش تنش و اضطراب | ساخت داستان با ماسه یا شکل دادن احساسات با خمیر بازی | بازی‌های خلاقانه (نقاشی، ماسه، خمیر) |
| بهبود رابطه والد-کودک، افزایش امنیت روانی کودک | ۲۰ دقیقه بازی آزاد بین والد و کودک، بدون قضاوت یا آموزش مستقیم | بازی‌درمانی خانوادگی (Filial Therapy) |
در ادامه میخواهیم به خوبی و با زبانی ساده و راحت انواع بازی درمانی ها را به صورت تجربی و واقعی انجام دهیم که میتوانید در خانه و بدون صرف هزینه بازی درمانی در کلینیک ها بعد مدت کوتاهی به نتیجه مطلوب برسید:
{جهت کسب اطلاعات بیشتر در خصوص روش های درمانی بیشتر، میتوانید این مقاله “گفتار درمانی چیست” را مطالعه نمایید}
۱. بازی درمانی غیرمستقیم (کودک‌محور)
نمونه بازی: قرار دادن مجموعه‌ای از اسباب‌بازی‌های متنوع (عروسک، حیوانات، وسایل خانه و…) در اختیار کودک بدون هیچ دستور یا پرسشی.
هدف: مشاهده‌ی نحوه تعامل کودک با اشیا برای درک دنیای درونی او. درمانگر فقط گوش می‌دهد، تفسیر میکند و احساس امنیت را فراهم می‌سازد.
۲. بازی درمانی شناختی-رفتاری (CBT Play Therapy)
نمونه بازی: کارت‌های “احساس و فکر”
کودک کارت‌هایی با حالت‌های مختلف (مثلاً: «من ترسیدم»، «فکر کردم مامان دیگه دوستم نداره») انتخاب میکند و در مورد آن حرف می‌زند. سپس با کمک درمانگر کارت‌های “پاسخ سالم” جایگزین می‌شوند.
هدف: بازسازی باورهای منفی و آموزش افکار جایگزین مثبت.
۳. بازی درمانی ساختاریافته (هدایت‌شده)
نمونه بازی: مار و پله با چالش‌های رفتاری
در هر خانه‌ای از مار و پله، یک موقعیت رفتاری نوشته شده (مثلاً: «با خواهرت دعوا کردی → یک خانه برگرد») و راهکار هم ارائه میشود.
هدف: آموزش نتیجه رفتارها و تقویت انتخاب‌های صحیح.
۴. بازی های نقش آفرینی (Role-Playing)
نمونه بازی: “مدرسه بازی” یا “دکتر بازی”
کودک نقش معلم یا پزشک را بازی میکند و درمانگر یا والد نقش شاگرد یا بیمار را دارد. در حین بازی، کودک اضطراب‌های پنهان خود را آشکار میکند.
هدف: تقویت بیان احساسات، کاهش ترس، افزایش اعتمادبه‌نفس.
۵. بازی های نمادین (Symbolic Play)
نمونه بازی: عروسک‌درمانی
کودک با عروسک‌هایی که نماینده اعضای خانواده‌اش هستند، موقعیت‌هایی مانند دعوا، تنهایی، یا ترس را بازسازی میکند.
هدف: تخلیه هیجانی، درک موقعیت‌های خانوادگی و ترمیم روانی از طریق بازآفرینی.
۶. بازی های خلاقانه (نقاشی، ماسه، خمیر بازی)
نمونه بازی: “ماسه درمانی”
کودک در جعبه ماسه، داستانی با عروسک‌ها، گیاهان، حیوانات کوچک و… می‌سازد. یا با خمیر یک احساس را شکل می‌دهد (مثلاً “خشم” چه شکلی است؟)
هدف: بیان غیرکلامی احساسات، کاهش اضطراب، افزایش تمرکز.
۷. بازی درمانی خانوادگی (Filial Therapy)
نمونه بازی: “زمان ویژه”
والد هر روز ۲۰ دقیقه با کودک بازی‌ای را انجام می‌دهد که کودک انتخاب میکند؛ بدون نصیحت، قضاوت یا آموزش مستقیم. والد فقط حضور گرم و تأییدگر دارد.
هدف: بهبود رابطه والد-کودک، تقویت حس امنیت و کاهش مقاومت کودک.
اصلی ترین فواید بازی درمانی در کودکان و بزرگسالان
هر یک از تمرینات درمانی در نهایت منجر به یک هدف مشخص و زیبا میشود که با سلامت جسم و روح ما ارتباط مستقیم دارد. در ادامه میخواهیم به مهم ترین فواید بازی درمانی در کودکان و بزرگسالان اشاره کنیم:
فواید بازی درمانی در کودکان
- افزایش بیان احساسات به شیوه‌ای غیرکلامی
کودکان اغلب قادر به بیان دقیق احساسات خود با واژه‌ها نیستند. بازی درمانی ابزاری مؤثر برای ابراز خشم، ترس، اضطراب یا غم است. - کاهش اضطراب و استرس
از طریق بازی، کودک می‌تواند فشارهای روانی را تخلیه کرده و حس آرامش و امنیت بیشتری تجربه کند. - تقویت مهارت‌های اجتماعی و ارتباطی
بازی‌درمانی به کودکان کمک میکند نحوه تعامل مؤثر، رعایت نوبت، همدلی و حل تعارض را یاد بگیرند. - درمان اختلالات رفتاری و عاطفی
از جمله شب‌ادراری، پرخاشگری، بیش‌فعالی (ADHD)، وسواس یا افسردگی در کودکان. - کمک به کودکانی که آسیب روانی دیده‌اند (Trauma)
برای کودکانی که تجربه‌هایی مانند طلاق والدین، مرگ عزیزان یا سوءاستفاده داشته‌اند، بازی محیطی امن برای بازسازی و التیام فراهم میکند. - افزایش اعتمادبه‌نفس و عزت‌نفس
کودک در محیط بازی احساس کنترل، قدرت و ارزشمندی میکند که این حس به زندگی روزمره او منتقل میشود.
فواید بازی درمانی در بزرگسالان
- کاهش اضطراب و فشار روانی
روش‌هایی مانند هنر‌درمانی، ماسه‌درمانی یا بازی‌های ساختاری می‌توانند به بزرگسالان در مدیریت استرس کمک کنند. - تقویت خلاقیت و بیان درونیات سرکوب شده
بسیاری از احساسات سرکوب‌شده دوران کودکی در جلسات بازی‌درمانی دوباره بروز پیدا کرده و پردازش می‌شوند. - درمان اختلالات اضطرابی، افسردگی یا PTSD
در افرادی که تجربه‌های سخت یا آسیب‌زا داشته‌اند، بازی درمانی می‌تواند مسیر جدیدی برای رهایی از رنج‌های درونی باشد. - کمک به بهبود مهارت های بین‌فردی در روابط زناشویی یا خانوادگی
در برخی رویکردها، زوجین یا اعضای خانواده در قالب فعالیت‌های بازی‌محور با یکدیگر تعامل می‌کنند.
بازی درمانی در کودکان چیست و چه کاربردی دارد؟!
- آموزش بازی درمانی
- بازی درمانی برای کودکان خجالتی
- بازی درمانی کودکان
- بازی درمانی کودکان بیش‌فعال
- بازی درمانی اضطراب کودکان
بازی درمانی کودکان چه اثری دارد و چرا استفاده میشود؟
بازی درمانی تنها یک سرگرمی با اسباب‌بازی نیست؛ بلکه ابزاری علمی برای درمان اختلالات رفتاری و هیجانی در کودکان است. امروزه از این روش به‌طور گسترده برای کمک به کودکانی که با اضطراب، بیش فعالی، خجالت یا آسیب های روانی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، استفاده میشود. کودک در طول بازی، بدون اینکه مجبور به صحبت باشد، احساسات سرکوب‌شده خود را بروز می‌دهد و به‌مرور، تعارض‌های درونی‌اش کاهش می‌یابد.
در آموزش بازی درمانی به والدین و درمانگران یاد داده میشود که چگونه از طریق بازی، به کودکان کمک کنند تا احساسات خود را بشناسند و کنترل کنند. مثلاً در بازی درمانی اضطراب کودکان، از بازی‌های نمادین یا نقاشی برای کاهش نگرانی و افزایش حس امنیت استفاده میشود. یا در بازی درمانی برای کودکان خجالتی، تمرین‌های نقش‌آفرینی به کودک کمک میکند تا تعامل اجتماعی بهتری پیدا کند.
در نهایت، بازی برای کودک زبان احساس است؛ زبانی که اگر درست شنیده شود، مسیر درمان را هموار میکند.
بازی درمانی در چه زمینه ای به کودکان کمک میکند؟
- مسئولیت پذیری در رفتارهای آنها بیشتر شود
- همدلی و احترام در آنها پرورش یابد
- اعتماد به نفس در کودک ایجاد می شود تا بتوانند نسبت به توانایی های خود اطمینان بیشتری داشته باشند
- احساسات را به روشی سالم شناسایی و بیان کند
- مهارت های بین فردی آنها را بهبود می بخشد
- مهارت های اجتماعی جدید می آموزد
- مهارت های بهتر حل مسئله را تمرین می کند.
چه مشکلاتی در بازی درمانی مورد درمان قرار می گیرند؟
بازی درمانی اغلب برای کمک به کودکان در پردازش و درک رویدادهای استرس زای زندگی مانند جابجایی ، بستری شدن در بیمارستان ، آزار جسمی و جنسی ، خشونت خانگی و بلایای طبیعی مورد استفاده قرار می گیرد.
همچنین می تواند برای درمان بیماری های روانی یا مشکلات رفتاری مورد استفاده قرار گیرد. در اینجا برخی از شایع ترین موضوعات مطرح شده در بازی درمانی وجود دارد:
- بیش فعالی
- پرخاشگری
- مدیریت خشم
- اختلالات اضطرابی
- اختلال طیف اوتیسم
- افسردگی
- طلاق
- غم و اندوه
- ناتوانی های جسمی و یادگیری
- مشکلات مربوط به مدرسه
- معضلات اجتماعی
- ضربه و بحران
بازی درمانی برای بزرگسالان
بازی فقط برای بچه ها نیست ، بازی درمانی هم همینطور. نوجوانان و بزرگسالان نیز می توانند در بیان احساسات درونی خود با کلمات مشکل داشته باشند. بزرگسالانی که ممکن است از بازی درمانی بهره مند شوند معمولا دارای مشکلات زیر هستند:
- ناتوانی های فکری
- زوال عقل
- بیماری مزمن ، مراقبت تسکینی و مراقبت آسایشگاهی
- مصرف مواد
- تروما و آزار جسمی
- مسائل مربوط به مدیریت خشم
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- مسائل کودکی حل نشده
هنگام کار با بزرگسالان ، یک درمانگر ممکن است از نقش بازی کردن یا شن درمانی برای کمک به شما در برقراری ارتباط با احساساتی که گفتن آنها دشوار است استفاده کند. این روش های درمانی می توانند به شما کمک کنند تا روی استراتژی های مقابله با سناریوهای خاص کار کنید.
بازی کردن ، چه بازی سرگرم کننده ، چه هنر و صنایع دستی و چه موسیقی و رقص ، می تواند به شما کمک کند تا از استرس های زندگی روزمره راحت شده و آرام شوید.
هنر درمانی ، موسیقی درمانی و حرکت می تواند به آسیب های پنهان کمک کند و باعث بهبودی شود. با راهنمایی یک درمانگر مجرب ، بازی می تواند ابزاری ارزشمند در رساندن شما به مکانی باشد که می خواهید.
بازی درمانی برای بزرگسالان ممکن است به عنوان مکمل سایر درمان ها و داروها استفاده شود. همانند کودکان ، درمانگر بازی درمانی را متناسب با نیازهای خاص شما تنظیم می کند.
بازی درمانی (play therapy) گروهی چیست؟
با توجه به تاثیرات محیطی مثل تعداد کم فرزندان در یک خانه یا خانواده، تمام شدن عمر تعامل در حین بازی با همسالان در کوچه به دلیل ساختار زندگی های امروزی، مواظبت بیش از حد خانواده ها از فرزندان خود، بسیاری از کودکان ایرانی به مشکل خود محورى (Ego centerism) دچار می شوند.
بازی درمانی گروهی یکی از راه های تضمین شده از بین بردن این مشکل در کودکان امروزی است.
به مرور کودک با افزايش توانائى‌هاى شناختى علاوه بر يادگيرى راه‌هاى ايجاد رابطهٔ سالم و مناسب از خود محورى خارج شده و گرايش به جمع و گروه دوستان را به بازى‌هاى انفرادى ترجيح می دهد.
